Nie każdy wie, że powołanie do dziedziczenia nie oznacza automatycznego nabycia spadku. Oczywiście może się tak zdarzyć, jednak nawet i to nie zwalnia spadkobiercę od obowiązku załatwienia wszystkich formalności w takiej sprawie. Sprawy spadkowe dotyczą również i innych kwestii, takich choćby jak sposób powoływania do spadku, składanie oświadczeń spadkowych, zrzeczenie się dziedziczenia czy też odpowiedzialności za długi pozostawione przez zmarłego.

Prawo spadkowe w Polsce

Regulacja prawna dziedziczenia została zawarta w końcowych przepisach Kodeksu cywilnego. Polski ustawodawca wyodrębnił w tej ustawie całkowicie oddzielny rozdział dotyczący tej właśnie materii. Na chwilę obecną dojście do spadku jest możliwe tylko na dwa różne sposoby:

• na podstawie przepisów ustawy – gdy zmarły nie pozostawił po sobie żadnego testamentu, gdy istniejące testamenty okazały się nieważne lub gdy w pozostawionym ważnym testamencie uregulowano przeznaczenie tylko części masy spadkowej,
• na podstawie testamentu – gdy zmarły sporządził ostatnią wolę w przepisanej prawnie formie i można ją uznać za w pełni ważną oraz skuteczną.

Okazuje się, że prawo spadkowe jest regulowane nie tylko przez przepisy Kodeksu cywilnego, ale także i inne akty prawne. Przykładem niech będzie ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, w której znajdziemy regulacją dotyczącą wkładu na wypadek śmierci (formy zapisania określonej sumy zgromadzonej na koncie bankowym przyszłego spadkodawcy). Równie istotna jest ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, która reguluje zobowiązania podatkowe wszystkich spadkobierców (w tym możliwość ubiegania się o zwolnienie podatkowe przez osoby z kręgu najbliższej rodziny zmarłego).

Co wchodzi w skład spadku?

Czy masa spadkowa obejmuje wszystko to, co należało do spadkodawcy za jego życia? Nie do końca. Zgodnie bowiem z treścią art. 922 KC, prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi niniejszej. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.

Do spadku, z natury rzeczy, nie należą majątkowe prawa i obowiązki o charakterze publicznoprawnym, wynikające z przepisów należących do innych działów prawa (prawa administracyjnego, prawa finansowego), także wówczas, gdy skutki prawne śmierci osoby fizycznej są oceniane stosownie do przepisów KC regulujących spadkobranie. Do spadku nie wchodzą prawa i obowiązki o charakterze majątkowym wynikające z przepisów prawa administracyjnego lub finansowego, nawet, jeżeli te przepisy odsyłają do norm prawa cywilnego.

Spadek, tj. prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jednego lub kilku spadkobierców, a potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest (deklaratoryjne) postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku (art. 922 § 1 KC i art. 669 KPC). Pomiędzy spadkobiercami powstaje współwłasność w częściach ułamkowych – każdy ze współwłaścicieli jest właścicielem całej rzeczy, ale żaden nie jest właścicielem całości. Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 1035 KC). W konstrukcji stosunku współwłasności własność tej samej rzeczy przysługuje niepodzielnie kilku osobom. W takim układzie wspólne prawo własności tworzy „zespół udziałów” we współwłasności, a żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje własność fizycznie wydzielonej części rzeczy. Rzecz jako całość, jak i każda część tej rzeczy należy do wszystkich współwłaścicieli. Zniesienie omawianej współwłasności następuje poprzez dział spadku, który musi być poprzedzony stwierdzeniem nabycia spadku. Uprawnionym do nabycia własności rzeczy w drodze działu spadku jest wyłącznie spadkobierca danego spadkodawcy, a zatem zasadne jest twierdzenie, że prawo to nabywa się w drodze dziedziczenia po spadkodawcy, a nie od innego spadkobiercy.

Postępowanie spadkowe

Prawo spadkowe nierozłącznie wiąże się z koniecznością przejścia przez postepowanie, którego celem jest formalne potwierdzenie praw nabytych w drodze dziedziczenia. Jeśli spadkobierca, który przyjął spadek nie podejmie się odpowiednich czynności w tym zakresie, tak naprawdę nie będzie mógł w pełni skutecznie dysponować odziedziczonym majątkiem (dotyczy to w szczególności nabytych nieruchomości oraz pojazdów).

Postępowanie spadkowe może odbyć się w dwóch formach:

• sprawy załatwianej przed notariuszem – taka możliwość istnieje tylko, gdy do spadku powołana zostanie jedna osoba lub gdy przy większej ilości spadkobierców istnieje pomiędzy nimi zgoda co do dziedziczenia po zmarłym,
• sprawy załatwianej przed sądem – gdy pomiędzy spadkobiercami nie ma zgody co do dziedziczenia (np. w zakresie udziałów w majątku spadkowym, które przypadają poszczególnym osobom).